Niezła sztuka z tej kawy – o kawie w sztuce

Kawę i sztukę można połączyć na wiele różnych sposobów. Przykładami są chociażby ręcznie robiona ceramika, wzory latte art, czy nawet fakt, że kawa może być traktowana jako źródło inspiracji w procesie twórczym. Jednak oprócz tych na pozór oczywistych skojarzeń kawy ze sztuką, istnieje jeszcze jedno, może nawet jeszcze bardziej oczywiste – zastanawialiście się, czy i w jaki sposób przedstawiali ją artyści?

Malarze i graficy przez wieki podejmowali temat kawy w swoich dziełach. Równolegle ze zmianami zachodzącymi w sztukach wizualnych, możemy zaobserwować zmiany w sztuce picia kawy. Jak to wyglądało w praktyce? Najlepiej zobaczyć to na przykładach.

Women Drinking Coffee, Léonard Defrance, 1763

Léonard Defrance był belgijskim artystą, którego twórczość obejmowała tematykę historyczną i religijną. Był jednak przede wszystkim malarzem rodzajowym, co widać na przykładzie obrazu „Kobiety pijące kawę”. Wniósł wielkie wyrafinowanie techniczne do przedstawiania scen domowych, a bogata kolorystyka, realistyczne podejście do postaci ludzkich malowanych najczęściej bezpośrednio z natury oraz barokowe podejście do relacji światła i cienia posłużyły mu do wzmocnienia emocji i sekwencji działań w tak pozornie spokojnej scenie. Kobiety siedzące przy stole w skupieniu próbują kawę ze spodków – ta metoda była używana w celu schłodzenia świeżo parzonych gorących napojów do temperatury nadającej się do picia. Panuje cisza i wydaje się, jakby zaraz miały wrócić do rozmowy, a my mielibyśmy poczuć zapach kawy, której kosztują.

Cafe Terrace at Night, Vincent van Gogh, 1888

„Taras kawiarni nocą”, czyli jeden z najbardziej znanych obrazów holenderskiego malarza Vincenta van Gogha, jest postimpresjonistyczną wizją zrelaksowanego gościa kawiarni, który cieszy się urokiem otoczenia bez żadnych moralnych zmartwień. Nasycone kolory i migoczące światło wiszącej lampy wciągają nas do przestrzeni obrazu. Żółcień kawiarni gra pomiędzy granatem odległej ulicy i fioletowo-niebieskimi drzwiami znajdującymi się na pierwszym planie. Krawędź markizy jest odchylona w naszą stronę w niemal zapraszającym geście.

Nic dziwnego, że Vincent w tak ciepły sposób opisał kawiarnię w Arles. Przyjazd do tego francuskiego miasta w burzliwej biografii artysty był momentem przełomowym – właśnie rozpoczynał się najbardziej intensywny i twórczy okres jego życia. Nad znanym z obrazu lokalem artysta wynajmował mieszkanie, a z właścicielami (Josephem-Michelem i Marie Ginoux) łączyła go serdeczna przyjaźń. Co ciekawe, przedstawiony na obrazie lokal nadal istnieje, a jego nazwa została zmieniona na Café Van Gogh.

Here Families Can Make Coffee, Hans Baluschek, 1895

Hans Balushek (1870-1935) był wybitnym przedstawicielem niemieckiego realizmu krytycznego – w swoich dziełach starał się uczciwie przedstawiać życie zwykłych ludzi, szczególnie skupiając się na klasie robotniczej Berlina. Realiści twierdzili, że wzorem dla sztuki jest natura w całej swojej okazałości.

Tytuł obrazu („Tutaj rodziny mogą parzyć kawę”) nawiązuje do szczególnej formy kawiarni, która pojawiła się w XIX w. w Niemczech. Spragnieni odpoczynku, zmęczeni mieszkańcy Belina uciekali na zielone przedmieścia. Tam witał ich tłum karczmarzy głodnych biznesu. Chcąc uniknąć płacenia koncesji na trunki, przedsiębiorcy wpadli na pomysł oferowania gościom gorącej wody i naczyń, aby przyjezdni mogli przygotowywać własną kawę z kawy mielonej, którą przywieźli ze sobą.

Taka scena rodzajowa dobrze wpasowuje się w nurt realizmu, szczególnie przez lekko uproszczone środki wyrazu, swoją spokojną kompozycję i paletę barw. Kwaśne miny kobiet stłoczonych nad zastawą do parzenia kawy fenomenalnie kontrastują z powierzchownym, wakacyjnym nastrojem otoczenia.

Cafe Rajah, Henri Meunier, 1897

Artyści końca XIX wieku znaleźli okazję do zaprezentowania swojej pracy ludziom tworząc „Affiche Artistique” (fr. plakat artystyczny). Dzięki nowym technologiom druku wynalezionym w tym okresie, secesyjne plakaty stały się bardzo ważnym nośnikiem stylu. Zaczęły pojawiać się w magazynach i pokrywać ulice Paryża oraz innych dużych europejskich miast w zawrotnym tempie.

Rajah, Henri Privat-Livemont, 1898

Henri Meunier oraz Henri Privat-Livemont mieli dużo więcej wspólnego, niż tylko imię. Oboje byli odnoszącymi sukcesy belgijskimi artystami… i oboje stworzyli w podobnym czasie plakaty reklamujące kawiarnię Rajah. Obie ilustracje przedstawiają kobiety reprezentujące elegancję, piękno i nowoczesność. Każda z nich trzyma filiżankę, a kręcone, charakterystyczne dla secesji linie pojawiają się zarówno w stylizowanych strojach, jak i w parze unoszącej się znad porcelany. Kawa jawi się tym razem niemal jako obiekt pożądania, co niewątpliwie współgra reklamowym charakterem tych dwóch prac.

La Victoria Aduino, L. Cappiello, 1922

Kofeina i aluminium to dwa materiały, które były odkrywane (lub izolowane) na początku połowy XIX wieku, a więc w czasie rewolucji przemysłowej. Oba były traktowane jako symbol nowoczesności, gdyż kojarzyły się z lekkością, szybkością, siłą i energią. Wynalazcy zaczęli szukać sposobów połączenia nowych osiągnięć technologicznych, aby stworzyć lepsze i mocniejsze ekspresy. Espresso zaparzone w kawiarni miało być mocne i szybko wypite, żeby dorównać ciągle rosnącej intensywności życia.

Leonetto Capiello był włoskim plakacistą i malarzem. W swojej ilustracji promującej ekspresy „La Victoria Arduino” pokazał nową jakość plakatu. Praca charakteryzowała się niebywałą malarskością. Artysta użył odważnej postaci (zaakcentowanej równie odważnym kolorem) wyskakującej z czarnego tła, co stanowiło zaskakujący kontrast w porównaniu do poprzednich tendencji w sztuce plakatu. Używanie nowego ekspresu zgrabnie porównał do emocji towarzyszących ekspresowej podróży pociągiem.

Gentleman with Lap-Dog at the Café, Ernst Ludwig Kirchner, 1911

Ernst Ludwig Kirchner był jednym z najbardziej wpływowych niemieckich modernistów. Jako założyciel i lider grupy artystów Die Brücke (The Bridge), Kirchner i jego koledzy starali się odmłodzić niemiecką sztukę, uwalniając ją od akademickiego, tradycyjnego stylu swojego czasu. Drzeworyt był ulubionym medium graficznym artysty, który mówił, że jest personalnie związany z każdym ze swoich druków. Tak jest też w przypadku grafiki „Dżentelmen z psem na kolanach w kawiarni”. Reprezentuje ona izolację, jaką czuł przebywając w Berlinie.

Tytułowy mężczyzna siedzi przy stole z twarzą wykrzywioną w grymasie, podczas gdy głowa postaci, która siedzi naprzeciw niego, jest prawie całkowicie niewidoczna. Trzecia osoba niejednoznacznie pozostaje w tle, a jej twarz jest zasłonięta czarnym cieniem. Stylizacja, ostre kąty i silny kontrast między światłem, a cieniem są charakterystyczne dla niemieckiego ekspresjonizmu, podobnie jak uczucie niepokoju, jakiego doświadczamy oglądając dzieło. Grafika oddaje paranoję Kirchnera w społeczeństwie coraz bardziej zajętym towarzyskimi rozrywkami, które kojarzyły się artyście jednoznacznie z kawiarnią.

Dlaczego wszyscy ci artyści uczynili z kawy temat swoich prac? Można myśleć, że po prostu była ich inspiracją jako część ich codziennej rutyny, lub ponieważ picie kawy było i nadal jest bardzo ważnym elementem życia społecznego. Razem ze zmianami w sztuce, niemal równolegle, zmieniało się też podejście, rytuały i emocje utożsamiane z piciem tego naparu.